Του ΓιώÏγου ΠλειοÏ* στην Αυγή ΛÎνε κάποιοι ειδικοί της Ï€Ïοπαγάνδας ότι το Ï€Ïώτο θÏμα σε Îναν πόλεμο είναι η αλήθεια. Όπως στον πόλεμο, Îτσι και σε κάθε κÏίση ανθοÏν οι παÏαποιημÎνες ειδήσεις. Καθώς ζοÏμε σε μια κοινωνία της ενημÎÏωσης, όπου οι ειδήσεις είναι η μεγάλη μεÏίδα της πληÏοφοÏίας που καταναλώνουμε, οι ψευδείς και ψευδεπίγÏαφες ειδήσεις (fake news) αποτελοÏν την εμπÏοσθοφυλακή της παÏαποιημÎνης πληÏοφόÏησης.
Πολλοί, λανθασμÎνα, νομίζουν ότι το Ï€Ïόβλημα με τις ψευδείς και ιδιαίτεÏα με τις ψευδεπίγÏαφες ειδήσεις βÏίσκεται στην παÏαποίηση της Ï€Ïαγματικότητας. Ωστόσο, αυτή η παÏαποίηση είναι αποτÎλεσμα Ï„Ïιών αλληλÎνδετων πτυχών. Î Ïώτον, της αλλοίωσης των γεγονότων από τα ΜΜΕ. ΔεÏτεÏον, της παγιωμÎνης άποψης που Îχουν τα μÎλη του ÎºÎ¿Î¹Î½Î¿Ï Î³Î¹Î± την Ï€Ïαγματικότητα στην οποία συμβαίνουν αυτά τα γεγονότα. ΤÏίτον, αν πιστεÏει το κοινό τις (αλλοιωμÎνες) πεÏιγÏαφÎÏ‚ των ΜΜΕ γι’ αυτά τα γεγονότα.
Συνήθως, οι άνθÏωποι πιστεÏουν τις πεÏιγÏαφÎÏ‚ των γεγονότων που συγγενεÏουν με τις παγιωμÎνες απόψεις τους. Την είδηση ότι «δακÏÏζουν» οι εικόνες είναι πιθανότεÏο να την πιστÎψει Îνας θÏησκόληπτος όπως την είδηση ότι η συντÏιπτική συμβολή στην ήττα του Î½Î±Î¶Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Î±Î½Î®ÎºÎµÎ¹ στους ΑμεÏικανοÏÏ‚ είναι πιθανότεÏο να την πιστÎψει κοινό «καλλιεÏγημÎνο» από τον χολιγουντιανό κινηματογÏάφο και τηλεόÏαση.
ΥπάÏχει κοινό Ï€Ïόθυμο να πιστÎψει
Συνεπώς, το Ï€Ïόβλημα με τις παÏαποιημÎνες ειδήσεις δεν είναι τόσο οι ψευδείς ή ψευδεπίγÏαφες πεÏιγÏαφÎÏ‚ των γεγονότων όσο ότι υπάÏχει κοινό που είναι Ï€Ïόθυμο να τις πιστÎψει, Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Ï„Ï‰Î½ οποίων και δημοσιογÏάφοι. Ακόμα κι αν διαψευσθοÏν ψευδείς ή ψευδεπίγÏαφες ειδήσεις, κάποιο κοινό θα συνεχίσει να τις πιστεÏει. Ποιοι παÏάγοντες ωθοÏν Îνα κοινό να πιστεÏει Ï„Îτοιες ειδήσεις είναι σÏνθετο ψυχολογικό, ανθÏωπολογικό και κοινωνιολογικό ζήτημα. ÎœÎµÏ„Î±Î¾Ï Î¬Î»Î»Ï‰Î½, δυο παÏάγοντες ευνοοÏν την πίστη των ανθÏώπων σε παÏαποιημÎνες, αλλά συγγενείς με τη δική τους κοσμοθεώÏηση, ειδήσεις.
Î Ïώτον, η Ï€ÏοσÎγγιση των γεγονότων εκτός του ÎºÎ¿ÏƒÎ¼Î¹ÎºÎ¿Ï Î® ενός Î¹Î´ÎµÎ¿Î»Î¿Î³Î¹ÎºÎ¿Ï Ï€Î»Î±Î¹ÏƒÎ¯Î¿Ï…, που ενισχÏεται από την κÏίση των ιδεολογιών.
ΔεÏτεÏον, η κÏίση ως γεγονός των κοινωνικών θεσμών. ΤÎτοια κÏίση είναι ο πόλεμος, η οικονομική κÏίση, η κÏίση διαχείÏισης των Ï€Ïοσφυγικών Ïοών ή η ταχεία αλλαγή ατομικών και συλλογικών Ï€Ïακτικών, δημόσιων πολιτικών και απόψεων λόγω εξάπλωσης του κοÏωνοϊοÏ.
Σε κάθε κÏίση ανθίζουν οι αντίστοιχες κατηγοÏίες ψευδών/ψευδεπίγÏαφων ειδήσεων. Στις οικονομικÎÏ‚ κÏίσεις ανθίζουν εκείνες που αφοÏοÏν τους συντελεστÎÏ‚ της οικονομίας, τις οικονομικÎÏ‚ σχÎσεις κ.ά. Στις πολεμικÎÏ‚ κÏίσεις ανθίζουν τα fake news που αφοÏοÏν τις μάχες, τα θÏματα, τις λιποταξίες, τους βομβαÏδισμοÏÏ‚ κ.ο.κ.
Έτσι και στην κÏίση του κοÏÏ‰Î½Î¿ÏŠÎ¿Ï Î±Î½Î¸Î¯Î¶Î¿Ï…Î½ εκείνες οι παÏαποιημÎνες ειδήσεις, ψευδείς ή ψευδεπίγÏαφες, που ανήκουν στην ευÏÏτεÏη πεÏιοχή της ψευδο-επιστήμης. Όσοι παÏάγουν και διαδίδουν ψευδο-επιστημονικÎÏ‚ απόψεις είναι «ευνοημÎνοι» σήμεÏα, διότι οι ψευδο-επιστημονικÎÏ‚ ειδήσεις αποτελοÏν ίσως το μεγαλÏτεÏο μÎÏος των καθαυτό fakenews.
Το φάσμα των κατηγοÏιών που πεÏιλαμβάνει η ψευδο-επιστήμη είναι μεγάλο, ενώ Ï„Ïοφοδοτείται από την εκμετάλλευση των ανακαλÏψεων και τις δημοσιεÏσεις στην επιστημονική κοινότητα, καθώς και από την ανάγκη του ανθÏώπου για πληÏοφοÏίες που αφοÏοÏν τη ζωή και την ασφάλειά του, τη δική του και των δικών του.
Σ’ αυτό να Ï€ÏοσθÎσουμε ότι οι ψευδο-επιστημονικÎÏ‚ ειδήσεις γίνονται και πιο εÏκολα πιστευτÎÏ‚, διότι βασίζονται σε Ï€Ïοκαταλήψεις, θÏησκευτικÎÏ‚ ή άλλες με μακÏαίωνη ιστοÏία, ενώ συχνά δεν Ï€ÏοÎÏχονται ή δεν αναφÎÏονται σε εμφανείς πολιτικο-ιδεολογικÎÏ‚ αντιθÎσεις.
Οι ιδεολογικÎÏ‚ τους βάσεις είναι βαθÏτεÏες, πεÏισσότεÏο πολιτιστικÎÏ‚ και λιγότεÏο πολιτικÎÏ‚. Στην κÏίση του κοÏÏ‰Î½Î¿ÏŠÎ¿Ï ÎµÎ¯Î´Î±Î¼Îµ ψευδείς ειδήσεις και θα δοÏμε κι άλλες όσο κοÏυφώνεται αυτή η κÏίση, ιδιαίτεÏα αν το ιατÏικό ζήτημα, η εξάπλωση του ιοÏ, γίνει άντικείμενο κοινωνικο-πολιτικών και άλλων αντιπαÏαθÎσεων.
ΑναφοÏικά με τους λόγους που οδήγησαν στην εμφάνιση του κοÏÏ‰Î½Î¿ÏŠÎ¿Ï Îγιναν δημοφιλείς ψευδεπίγÏαφες ειδήσεις που βασίζονται σε θεωÏίες συνομωσίας, ότι δηλαδή ο ιός παÏασκευάστηκε σε εÏγαστήÏια βιολογικών όπλων, από όπου και διÎÏÏευσε.
Αυτό συνιστά «εξειδίκευση» μιας γενικότεÏης ιδεαλιστικής αντίληψης, σÏμφωνα με την οποία κάποια Ï€Ïόσωπα, Îχοντας δÏναμη, Ï€.χ. οικονομική, γνωστική, τεχνολογική κ.λπ., μποÏοÏν να Ï€ÏοκαλÎσουν μεγάλων διαστάσεων κοινωνικÎÏ‚ και ιστοÏικÎÏ‚ μεταβολÎÏ‚. Ή πάλι ότι Ï€Ïοκλήθηκε από χÏήση της τεχνολογίας 5G, που αντανακλά διαδεδομÎνες, καθόλου νÎες, τεχνο-φοβικÎÏ‚ Ï€Ïοκαταλήψεις.
Μισή αλήθεια και μισό ψεÏδος
ΑÏκετÎÏ‚ από τις ψευδεπίγÏαφες ειδήσεις αφοÏοÏν τις συνÎπειες του κοÏωνοϊοÏ. Είδηση Îδειξε γιατÏÏŒ να λιποθυμά, υποτίθεται, λόγω κοÏωνοϊοÏ. Θα μποÏοÏσε να είναι Îτσι αλλά δεν ήταν. Μισή αλήθεια και μισό ψεÏδος, όπως σε κάθε ψευδεπίγÏαφη είδηση, σε αντίθεση με την ψευδή, που είναι εξ ολοκλήÏου ανυπόστατη.
Ο Îτιμπάλα αναφÎÏθηκε ως ασθενής από κοÏωνοϊό, ψευδεπίγÏαφη είδηση που βασίζεται αφενός σε κάτι που θα μποÏοÏσε να Îχει συμβεί κι από την άλλη στους συμβολισμοÏÏ‚ που πεÏιÎχει η είδηση για μια διασημότητα.
Εντελώς Ï€Ïόσφατα, στην Ελλάδα, ψευδής είδηση ανÎφεÏε πως «ξανάÏχεται ο εφιάλτης της νÏχτας της 28ης Ιουνίου 2015. Κλείνουν Ï„Ïάπεζες και σοÏÏ€ÎµÏ Î¼Î¬Ïκετ», που εκμεταλλεÏεται το φόβο από κάτι που συνÎβη Ï€Ïαγματικά στο παÏελθόν, σε μια στιγμή πολιτικής κοÏÏφωσης της οικονομικής κÏίσης, και πιθανότατα Îχει παÏαμείνει ισχυÏÏŒ στη μνήμη ενός μÎÏους της ελληνικής κοινωνίας, για να το συνδÎσει ψευδώς με την παÏοÏσα κÏίση κοÏωνοϊοÏ.
ΙδιαίτεÏη διάδοση γνώÏισαν οι ειδήσεις που αναφÎÏονται στην αντιμετώπιση του κοÏωνοϊοÏ, εκμεταλλευόμενοι οι παÏαγωγοί τους την ανάγκη Ï€Ïοστασίας του ÎºÎ¿Î¹Î½Î¿Ï Î±Ï€ÏŒ τον θανατηφόÏο ιό.
ΚαταγÏάφηκαν ειδήσεις που ανÎφεÏαν ως μÎθοδο ίασης τα σκόÏδα και τα μπαχαÏικά, το κάπνισμα, τη χÏήση χλωÏίνης ως μÎσου απολÏμανσης των χώÏων, την πόση αλκοόλ ή Î¶ÎµÏƒÏ„Î¿Ï Î½ÎµÏÎ¿Ï Ï‰Ï‚ φαÏμάκου ή ακόμα και την κοπÏιά. Î ÏακτικÎÏ‚ που σε πολλÎÏ‚ πεÏιπτώσεις όχι μόνο δεν είναι αναποτελεσματικÎÏ‚, αλλά μποÏοÏν να αποδειχθοÏν και επικίνδυνες.
Όμως εκμεταλλεÏονται τις παγιωμÎνες πεποιθήσεις των ανθÏώπων για την αντιμετώπιση άλλων, ήσσονος σημασίας Ï€Ïοβλημάτων υγείας, χÏησιμοποιώντας την ίδια μÎθοδο. Άλλες πάλι ειδήσεις πεÏιείχαν ÏατσιστικÎÏ‚ αντιλήψεις κατά των ΚινÎζων, όπως η είδηση ότι η ΑυστÏαλία απαγόÏευσε την Ï€Ïόσβαση σε πεÏιοχÎÏ‚ όπου ζουν πολλοί ΚινÎζοι
ΦÎÏνουν Îσοδα
Οι λόγοι για τους οποίους μια κÏίση, όπως η κÏίση κοÏωνοϊοÏ, ευνοεί τις παÏαποιημÎνες ειδήσεις είναι πολλοί. Οι ειδήσεις αυτÎÏ‚, εντυπωσιακÎÏ‚ συνήθως, αλλά και οικείες, λόγω των Ï€Ïοκαταλήψεων στις οποίες βασίζονται, Îχουν μεγάλη απήχηση στο κοινό (κλικαÏίσματα, φÏλλα, τηλεθÎαση, ακÏόαση κ.λπ.), συνεπώς φÎÏνουν Îσοδα.
Εκτός αυτοÏ, εταιÏείες που παÏάγουν αÏκετά από τα «θεÏαπευτικά» Ï€Ïοϊόντα επίσης βλÎπουν τα Îσοδά τους να αυξάνονται, επομÎνως Îχουν κάθε συμφÎÏον από τη συμπτωματική ή και σκόπιμη παÏαγωγή και κυκλοφοÏία τους. Πολιτικοί, διαφοÏετικών βαθμίδων εξουσίας, αξιοποιώντας τον φόβο, μποÏοÏν να επιβάλουν κατάσταση εξαίÏεσης και Îτσι να λάβουν αντι-δημοφιλείς πολιτικÎÏ‚ αποφάσεις που άλλως θα ήταν εξαιÏετικά δÏσκολες ή αδÏνατες.
Το εμπόÏιο μεταφυσικών ελπίδων σε μοÏφή ιδεών ή υλικών αντικειμÎνων Ï„ÏÎφεται από τον μαζικό φόβο του θανάτου και επί σκοπώ ή όχι επωφελοÏνται οι ÎμποÏοί του. Κοντολογίς, Îνα σμήνος ατόμων και ομάδων «κάνουν πάÏτι» όταν άλλα κάνουν την Ï€Ïοσευχή τους ή Ï€ÏοσπαθοÏν αλλιώς να αποφÏγουν την ασθÎνεια και τον θάνατο.
Οι παÏαποιημÎνες ειδήσεις, ψευδείς ή ψευδεπίγÏαφες, παίζουν Ï€Ïωταγωνιστικό Ïόλο σ’ αυτό. Κι αν τις ψευδείς μποÏεί να τις αντιμετωπίσει ο νόμος, τις ψευδεπίγÏαφες είναι δÏσκολο.
Σε αυτÎÏ‚ τις συνθήκες το κοινό Ï€ÏÎπει να μάθει να τις αναγνωÏίζει όσο μποÏεί πεÏισσότεÏο. Όσο πιο στεÏεοτυπική είναι μια είδηση τόσο πιθανότεÏο είναι να είναι ψευδεπίγÏαφη ή επίσης όσο πιο εντυπωσιακή Ï€Ïοσπαθεί να γίνει, ιδιαίτεÏα αν επιχειÏεί να Ï„Ïομάξει.
Το ίδιο ίσως συμβαίνει και όταν δεν αναφÎÏεται πηγή ή αναφÎÏεται αλλά δεν είναι ειδικός ή αν το Îτος παÏαγωγής της είδησης είναι αμφίβολο. Ή αν η είδηση είναι τόσο γενική που ταιÏιάζει σε πλήθος πεÏιπτώσεων.
Στον πόλεμο εμπιστευόμαστε φαντάÏους και αξιωματικοÏÏ‚, όχι ταχυδακτυλουÏγοÏÏ‚. Όταν κινδυνεÏει η υγεία μας εμπιστευόμαστε γιατÏοÏÏ‚, όχι τσαÏλατάνους ή Îναν νÎο ΚαματεÏÏŒ, από όπου κι αν Ï€ÏοÎÏχεται. Στην παÏοÏσα κÏίση, όπου η ενημÎÏωση παίζει αποφασιστικό Ïόλο για τη ζωή μας, εμπιστευόμαστε ÎγκυÏες πηγÎÏ‚, όχι τη ζοÏγκλα της ενημÎÏωσης.
* Ο ΓιώÏγος Πλειός είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Î•Î¸Î½Î¹ÎºÎ¿Ï ÎºÎ±Î¹ ΚαποδιστÏÎ¹Î±ÎºÎ¿Ï Î Î±Î½ÎµÏ€Î¹ÏƒÏ„Î·Î¼Î¯Î¿Ï… Αθηνών
Πηγή: greekmme.blogspot.com